ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ

Markos Bistakis

ΑΠΙΔ'
------
Το δέντρο και ο καρπός....άπιον στα αρχαία Ελληνικά...απίδι και απιδιά....
αχλάδι και αχλαδιά.


Γλυκάπ':γλυκό στη γεύση, πρώιμα ωριμασμένο και μικρού μεγέθους.

Μερμηκάπ': μικρό και στιφό, το πρώτο συνθετικό της λέξης...μερμήκα=μυρμήγκι.

Σορομυράπ':μοιάζει με χειρόμυλο, μεγάλο, γεμάτο γλυκό χυμό,με κιτρινο φλοιό και σάρκα.

Ξυλάπ': σκληρό , μετρίου μεγέθους και ξυλώδες.

Καρπουζάπ': ο χυμός του μοιάζει με αυτόν του χειμωνικού καρπουζιού, μεγάλου μεγέθους.

Καβουνάπ': η γεύση του μοιάζει με αυτή του πεπονιού.

Λεμονάπ': γευση λεμονιού, με πολύ χυμό και μέτριο μέγεθος.

Κιμισχαναλίδικον: απο το τόπο καταγωγής του, Κιμισχανά=Αργυρόπολις
νότια της Τραπεζούντας, μυρωδάτο, γλυκο και τρυφερό.

Μαυράπ': απο το μαύρο χρώμα, μικρό και λίγο σκληρό, με πολύ χυμό.

Χατζατζούρ':το αχλαδι της Λαζίας, μεγάλου μεγέθους, μελανό, σκληρό φλοιό αλλά μαλακή σάρκα,γλυκό, με πολύ χυμό.

Κολογκυθαπ':η γεύση του μοιάζει με αυτή του κολοκυθιού.

Αγράπ': λέγεται και...αγράδ'.

Χειμωνάπ':μετρίου μεγέθους, ωριμάζει το χειμώνα,σκληρό, γλυκό , με λίγο χυμό.

Πετράπ':λόγο της σκληρότητας, δεν είναι γλυκό.""άμον μάντζ' απίδ' πάντα στέκ' σ' την γούλα μ' κι αν"=σαν άγουρο απίδι πάνοτε στέκεται στο λαιμό μου,

Markos Bistakis

ΠΟΝΤΙΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ

"" τ' αγούρια κακεύρετα είν".
------------------------------
τα άρενα ειναι δυσέυρετα.


""εγύρεψεν αρρωστικά ντό 'κ' ρίν' ντό 'κ ευρισκούνταν,
αγριολαφίτσας 'ξυγαλαν, αγροπροβάτου γάλαν"".
------------------------------------------------------
απάιτησε νοσήλια που δεν μπορούσαν να βρεθούν,
αγριελαφιου ξυνόγαλο και αγριοπροβάτου γάλα.

""Ο δε τσίτσικας είπεν ότι δεν είχα άδεια,
αλλά ετραγώδουν και εξεφάντωνα""..
---------------------------------------------
ο τζιτζικας είπε πως δεν είχε ασχολία
και έτσι τραγουδά και ξεφαντώνει.

""τα λόγια μ' επήγαν 'σσον αγέρα"".
-----------------------------------
ήταν ανώφελα τα λόγια μου.
--------------------------
ουμοί μεν λόγοι πρός αιθέρα φρούδοι άτην ριφθέντες.

""αβούτο το γιατρικόν επήρεν τον αθέραν τη' πλέγας"".
-----------------------------------------------------
αυτό το γιατρικό καταπολέμησε την φλεγμονή της πληγής.

""τ' εσ'ον τ' ακουμπιστέριν εγενόμουν"".
-----------------------------------------
έγινα στο στήριγμα σου.

""ακουστόν εχ' άτο"".
άκουσα αό αλλου και έμαθα.

""άλας και νερόν να γίνταν τα κατάρας ι- μ'""
---------------------------------------------
νερό κι αλάτι να γίνουν οι κατάρες μου.

Τα ήθη και έθιμα, τα δημοτικά τραγούδια και οι 

παροιμίες, οι παραδόσεις και οι θρύλοι αποτελούν το 

λαϊκό πολιτισμό που είναι ο καθρέφτης ενός λαού. 

Μελετώντας τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, αντικρίζει 

κανείς ένα λαό απλό και αληθινό, συγκροτημένο πάνω 

σε στέρεο προσανατολισμό, με πίστη στο παρελθόν και 

αισιοδοξία για το μέλλον, με ιδανικά και αξίες. Και αυτό,

 γιατί υπάρχει αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα στον 

ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, τον αρχαίο και το νεότερο. 

Κάθε έθιμο και δοξασία του λαϊκού πολιτισμού προχωρεί 

στα βάθη του παρελθόντος, φτάνοντας όχι μόνο στους 

κλασικούς χρόνους, αλλά μερικές φορές στα βάθη της 

προϊστορίας.

Αναμφίβολα, λοιπόν, μέσα από το λαϊκό πολιτισμό 

αναζητάμε τις ρίζες μας και ανακαλύπτουμε τη 

φυσιογνωμία μας ως λαός, πιστοποιούμε την ταυτότητά

 μας, θωρακίζουμε τη συνέχιση του έθνους μας. 

Εναρμονίζουμε το χθες με το σήμερα και χτίζουμε το 

αύριο...

Markos Bistakis

ΠΟΝΤΙΑΚΑ ΦΥΤΑ

Αγγούρ'....αγγούρι....."Καλανταρί' αγγούρα"...Το Γενάρη ζητά αγγούρια.

Αγράπ'....άγριο απίδι...απιδιά....Στην Κεφαλλονιά..αγραπίδι...αγραπιδιά.

Αεδημητρί τσιτσέκια....λουλούδια που ανθούν τον Οκτώβρη...αγιοδημητριάτικα.

Ακσαμτσιτσεγίν....νυχτολούλουδο.

Αλάτ'...έλατο...."σ' αλάτα παίζει το ταούλ΄, σ' του Κυριακού χορεύ 'νε".

Αναράτζ'...νετρατζιά ...νεράτζι.

Ανησόν...άνιθος.

Ανισόν...γλυκάνησος....αρχαια ελληνικά....άνισον.

Αντράχνα....κουμαρια ...κούμαρο...αρχ.ελ....αδράχνη και ανδράχλη.

Απανόζ'....έβενος.

Η Ποντιακή διάλεκτος και η λεκτική της σχέση με την 

αρχαία Ελληνική.

==============================================

Γράφει η Αρχοντούλα Κωνσταντινίδου

Φιλόλογος

Η ποντιακή διάλεκτος μαζί με την καππαδοκική, την 

τσακώνικη και την κατωιταλική συνιστούν το σύνολο 

των διαλέκτων της νεοελληνικής γλώσσας. Ειδικότερα, 

η ποντιακή και η καππαδοκική αποτελούν τα λεγόμενα 

μικρασιατικά ιδιώματα. Αναφορικά με την ποντιακή

 διάλεκτο αξίζει να σημειωθεί πως έλκει την καταγωγή 

της από την ιωνική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής, 

καθώς Ίωνες ήταν οι άποικοι της Σινώπης, οι οποίοι με 

τη σειρά τους αποίκησαν τις άλλες παράλιες πόλεις του

 Εύξεινου Πόντου.

Δυστυχώς, δε γνωρίζουμε ικανοποιητικά την εξέλιξη της 

ποντιακής διαλέκτου από τα πρώτα της στάδια μέχρι 

και την αρχή της περιόδου της Τουρκοκρατίας, καθώς 

το μοναδικό γραπτό μνημείο που διασώθηκε είναι μια 

επιγραφή του 1306, ενώ αναφορικά με τη φωνητική της 

γνωρίζουμε πως είχε διαφοροποιηθεί από την κοινή 

δημοτική γλώσσα του Βυζαντίου, ήδη από τον 12ο

 αιώνα, χάρη στην παρατήρηση του Ευσταθίου, 

αρχιεπίσκοπου Θεσσαλονίκης: «Τα γουν ακάνθια, 

αχάντια τινές φασίν εώων ανδρών», γράφει στη δική 

του 

Ιλιάδα.

Η γεωγραφική εξάπλωση του Εύξεινου Πόντου είχε ως 

αποτέλεσμα και την επέκταση των ορίων, μέσα στα 

οποία μιλιόταν η ποντιακή διάλεκτος. Έτσι, η ομιλία 

της ποντιακής διαλέκτου ξεκινούσε στα δυτικά από την 

Ινέπολη(Ιωνόπολη) κι έφτανε ως τη Ριζούντα και την 

Κολχίδα στα ανατολικά, συμπεριλαμβάνοντας σαφώς 

και την ενδοχώρα ανάμεσά τους. Η πιο μεγάλη 

ενδοχώρα στην οποία ακουγόταν η ποντιακή διάλεκτος

 ήταν αυτή της Τραπεζούντας με τις περιοχές της 

Γεμουράς, της Ματσούκας, της Σάντας, της Κρώμνης 

και της Χαλδίας.

Μόνο στην περιοχή της Πάφρας και στην ενδοχώρα, 

που αυτή περιλαμβάνει, μεταξύ των περιοχών Κάβζας- 

Βεζυρκιοπρού- Λαοδίκειας οι ποντιακοί πληθυσμοί 

ήταν τουρκόφωνοι, εξαιτίας των συστηματικών διώξεων

 και βασανιστηρίων, που εξαπέλυσαν οι Τούρκοι 

εναντίον των Ελλήνων ξεκινώντας από την πτώση της 

Τραπεζούντας το 1461. Τις πιο άγριες μορφές της 

τουρκικής θηριωδίας τις γνώρισαν οι κάτοικοι της 

Πάφρας και της Αμισού, όταν οι Τούρκοι σε μια μέρα 

μόνο έκοψαν 1500 γλώσσες Ελλήνων για να εκφοβίσουν

 τους Έλληνες και να πάψουν να μιλούν οριστικά τη

 μητρική τους γλώσσα, όπως παραδίδουν οι ιστορικοί 

συγγραφείς Οικονομίδης Δημοσθένης και 

Βακαλόπουλος Απόστολος. Έτσι, οι κάτοικοι αυτών των

 περιοχών έχασαν την ελληνική τους γλώσσα, 

διατήρησαν όμως ακέραιη, αν όχι επαυξημένη, την 

ελληνική τους συνείδηση και τη χριστιανική τους πίστη.

Η ποντιακή διάλεκτος, αν και δέχθηκε επιδράσεις από

 την τουρκική κι ενσωμάτωσε λέξεις από ξένες γλώσσες

 (περσικές, αραβικές, ρωσικές) εξαιτίας της

 γεωγραφικής 

θέσης του Πόντου διατήρησε ατόφιες λέξεις κι 

εκφράσεις 

της αρχαίας ελληνικής, οι οποίες δε διασώθηκαν στη 

νεοελληνική γλώσσα, ή είναι εγγύτερα στην αρχαία 

ελληνική απ’ ότι είναι η σημερινή νεοελληνική τους 

μορφή. Παραθέτουμε πολλές λέξεις κατατάσσοντάς τις 

στα αντίστοιχα μέρη του λόγου:

Ρήματα:

,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Σπογγίζω (=σκουπίζω, συναντάται ακόμα και στις 

Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη), διακλύζω 

(=ξεπλένω με νερό), αλίζω (=αλατίζω), εγκαλώ 

(=κατηγορώ), αναλύω (=μουσκεύω), ή ελαφρώς 

παραλλαγμένα όπως τα ρήματα, γλύνω (=εκλύω), 

τσανίζω (=κατανίζω), αναστορώ (=ανιστορώ), υβρίζω 

(ενώ στα νέα ελληνικά λέμε βρίζω).

Ουσιαστικά:

(ι)χώρ (=ζωογόνος ουσία, το υγρό που έρρεε στις

 φλέβες του μυθικού γίγαντα Τάλου, στα ποντιακά ο 

κρόκος του αβγού), στέγος (=στέγη), ψύχος (=κρύο), 

φέγγος (=το φως του φεγγαριού), άρκος (=αρκούδα), 

έγκλημα (=κατηγορία), ή ελαφρώς παραλλαγμένα όπως

 κιντέα (=κνίδη, τσουκνίδα), κοχλίδ’(ιν) (=κοχλίας, 

σαλιγκάρι).

Επίθετα:

Άναλος (=ανάλατος), άβρωτος (=αυτός που δεν

 τρώγεται), ανώμοτος (=αυτός που δε σέβεται το νόμο), 

έμνοστος (=νόστιμος), ή ελαφρώς παραλλαγμένα όπως 

ημ’σός (από το αρχαίο ήμισυς), παλαλός (από τη 

μετοχή απολωλώς του ρήματος απόλλυμαι=χάνομαι, 

άκλερος( =άκληρος)

Επιρρήματα:

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Όθεν (=όπου, απ’ όπου), άνθεν (από το άνωθεν), κάθεν 

(από το κάτωθεν), απέσ’ (=από +έσω), άγκαικα (άνω + 

κάτω)

Αντωνυμίες:

Τ’ εμόν (=δικό μου), τ’ εμέτερον (=δικό μας), αούτος, 

αούτε (αυτός, αυτή, διατήρησε την προφορά της 

αρχαίας ελληνικής), καθείς.

Η διατήρηση όλων αυτών των λέξεων της αρχαίας 

ελληνικής στην ποντιακή διάλεκτο είναι εντυπωσιακή 

και καταδεικνύει τη δύναμη και την αξία που έχει, όχι

 μόνο η ποντιακή διάλεκτος, αλλά και οι άλλες διάλεκτοι 

και τα άλλα ιδιώματα της νεοελληνικής γλώσσας, αφού 

διακρίνονται από ανάλογα χαρακτηριστικά. Αν 

αναλογιστούμε σοβαρά τα παραπάνω, θα 

διαπιστώσουμε πως η προσπάθεια για τη διάσωση της 

ποντιακής διαλέκτου, έστω και τώρα, και η εκμάθησή 

της από τις νεότερες γενιές δεν είναι δείγμα στείρας 

προσκόλλησης στην παράδοση, αλλά προσπάθεια για 

αξιοποίηση των στοιχείων που έχει να μας προσφέρει.

 Αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες οι διάλεκτοι είναι 

ένα κατώτερο είδος ή μια παραφθορά της κοινής, είναι 

ρατσιστικές και προέρχονται από αδαείς ή ημιμαθείς.

 Άλλωστε, κάθε διάλεκτος είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να

 εξυπηρετεί τις ανάγκες των ανθρώπων που τη 

χρησιμοποιούν και να ισχυροποιεί τους συνεκτικούς 

δεσμούς του.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της ολοένα και 

αυξανόμενης διακρατικής συνεργασίας, που επιβάλλει 

την εκμάθηση δύο ή τριών ξένων γλωσσών, η διάσωση 

της ποντιακής διαλέκτου γίνεται ακόμη πιο δύσκολη, 

γεγονός που αυξάνει την ευθύνη των πολιτιστικών 

συλλόγων για το θέμα αυτό. Στην αντίθετη περίπτωση,

 με το πέρασμα των χρόνων η αδυναμία κατανόησης 

της ποντιακής διαλέκτου θα επιφέρει την αποξένωση 

από τα άλλα στοιχεία της παράδοσης, όπως είναι η 

μουσική και ο χορός, και θα μας καταστήσει 

«αγροίκους», αφού δε θα «εγροικούμε» πια τη γλώσσα 

μας.

Βιβλιογραφία:

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

-Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου, Άνθιμου 

Παπαδόπουλου, «Αρχείον Πόντου».

-Ετυμολογικόν Ερμηνευτικόν Λεξιλόγιον, Νικόλαου 

Λαπαρίδη, εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη.

-Μελετήματα ποντιακής διαλέκτου, Δ.Ε. Τομπαΐδη, εκδ.

 κώδικας.

- Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, Χρήστου 

Σαμουηλίδη, εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη.

- Ιστορική γραμματική της Ποντικής Διαλέκτου, Άνθιμου 

Παπαδόπυλου, «Αρχείον Πόντου».

- «Η εν Πόντω ελληνική γλώσσα», Παντελή 

Μελανοφρύδη, εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη».

ΑΠΟ ....΄΄Τη γλώσσα μου έδωσαν Ποντιακή΄΄

Markos Bistakis

ΠΟΝΤΙΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ

Εζαροπάτεσα κ' επεγάγγλαξεν του πουδάρι μ'

στραβοπάτησα και στραμπούληξα το πόδα μου
-------------------------------------------------------------

Επέδηβεν την γυναίκαν ατ'

χώρισε τη γυναίκα του
--------------------------------------------------------------

Ασσό μουδέν τιδέν επέθανεν

δεν πέθανε απο σοβαρή ασθένεια
---------------------------------------------------------------

'σσ' ατωρισνά τα χρόνια , οι ατωρισνοί ανθρώποι.

οι σημερινοί άνθρωποι είναι σαν τα σημερινά χρονια

'σσ' πρωτισνά τα χρόνια, οι πρωστισνοί ανθρώποι.
----------------------------------------------------------------

άτυχον κακαδίκιν εχτύπεσέν ατόν, και 'κ' εξέρω θιά έχη γλύτωμαν

προσβλήθηκε απο σοβαρή αρώστεια και δε ξέρω αν θα γλυτώσει
----------------------------------------------------------------

'σσ' αυριάνον το ξημέρωμαν να μη προφτάνω, αν λέγω σε ψέμματα
----------------------------------------------------------------

'πάγει αδά και εκέι και αφίνει λόγια

γυρίζει εδω και εκεί και συκοφαντεί
----------------------------------------------------------------

αβούτον το γιατρικόν άφοβο εν

αυτό το φάρμακο είναι ακίνδυνο
-------------------------------------------------------------

Markos Bistakis

ΠΟΝΤΙΑΚΑ

Άλας και νερόν να γίνατν τα κατάρας ι μ.

Αλάτι και νερό να γίνουν οι κατάρες μου.

( να διαλυθουν , δηλαδή , όπως το αλάτι στο νερό)

----------------------------------------------------------------

'σσ΄' φεγγαρί' τ' άλλαγμαν θιά καλλύνη ο καιρός

Κατα την ερχόμενη φάσι του φεγγαριού,θα καλυτερέψει ο καιρός.

-----------------------------------------------------------------

άλλαξεν τημ βούκαν ατ'.

άλλαξε τα είδη φαγητου του.

-----------------------------------------------------------------

άσσο άμε κ' έλα, έμε κ' έλα, τα πουδάρια μ' εξήβαν.

απο τα πολλα πήγαινε έλα τα πόδια μου εξαθρώθηκαν.

-----------------------------------------------------------------

ας τημ ψ'χημ μ' και ανέτερα τ' άλλα ούλια δίγω σε.

εκτος απ την ψυχή μου, ολα τάλλα στα δίνω.

-----------------------------------------------------------------

τ' οσπίτιμ μ' απάν΄αφκά' εν.

το σπίτι μου είναι ανω κάτω.

-----------------------------------------------------------------

μαξιλαρίτσια μ' ΄κλερα, παπλώματ' απερδάλια,
ντ' εποίκετεν τον εταιρόμ μ, το νέον παλληκάριν;

----------------------------------------------------------------